Hòa giải ở cơ sở có vai trò, ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần nâng cao nhận thức, ý thức chấp hành pháp luật của người dân. Bởi khi hòa giải, các hòa giải viên phải vận dụng các quy định của pháp luật để giải thích, hướng dẫn các bên, giúp họ hiểu được quyền và nghĩa vụ của mình để tự lựa chọn, tự dàn xếp ổn thỏa với nhau mâu thuẫn, tranh chấp, vi phạm pháp luật. Theo đó, đường lối chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước đến với người dân một cách tự nhiên và trực tiếp.
Tuy nhiên, hoạt động phổ biến giáo dục pháp luật thông qua hoà giải chỉ được thực hiện khi có vụ việc vi phạm pháp luật hoặc tranh chấp, mâu thuẫn xảy ra thuộc phạm vi hòa giải ở cơ sở. Vì vậy, việc phổ biến, giáo dục pháp luật thông qua hoạt động hòa giải ở đây là việc tác động trực tiếp từ hòa giải viên đến các bên tranh chấp, mâu thuẫn và những người có liên quan với nội dung đã được xác định, gắn liền với những tranh chấp, mâu thuẫn, vi phạm pháp luật cụ thể. Như vậy, hòa giải ở cơ sở chính là một hình thức tuyên truyền phổ biến, giáo dục pháp luật tới các cá nhân, nhóm cá nhân, gia đình, nhóm gia đình, tổ chức có mâu thuẫn, tranh chấp, vi phạm pháp luật thuộc phạm vi hòa giải ở cơ sở.
Theo quy định của Luật hòa giải ở cơ sở năm 2013, người được bầu làm hòa giải viên phải là công dân Việt Nam thường trú tại cơ sở, tự nguyện tham gia hoạt động hòa giải và phải có phẩm chất đạo đức tốt, có uy tín trong cộng đồng dân cư, có khả năng thuyết phục, vận động nhân dân và có hiểu biết pháp luật. Hiện nay, trên địa bàn tỉnh Phú Thọ có 2.877 tổ hòa giải với 18.051 hòa giải viên, trong đó số hòa giải viên là người dân tộc thiểu số là 3.833 người, chiếm tỷ lệ 21,23%.
Để nâng cao nhận thức của cán bộ, đảng viên và nhân dân về vị trí, vai trò, ý nghĩa của công tác hòa giải ở cơ sở, khuyến khích người dân sử dụng nhiều hơn phương thức hòa giải ở cơ sở trong giải quyết mâu thuẫn, tranh chấp, vi phạm pháp luật thuộc phạm vi hòa giải ở cơ sở, ngay sau khi Luật được ban hành, UBND tỉnh đã chỉ đạo các sở, ban, ngành và UBND các huyện, thành, thị chủ động tuyên truyền, phổ biến Luật (tổ chức nhiều hội nghị tuyên truyền, phổ biến Luật, biên soạn hàng ngàn tin, bài, chương trình trên đài truyền thanh cơ sở, tổ chức Hội thi hòa giải viên giỏi...) bằng nhiều hình thức đa dạng, phong phú phù hợp với điều kiện cụ thể của địa phương cũng như phù hợp với đối tượng được phổ biến để chuyển tải các quy định của Luật tới người dân. Hoạt động bồi dưỡng, nâng cao kiến thức pháp luật cho đội ngũ hòa giải viên ở cơ sở được quan tâm. Sở Tư pháp đã in, sao và gửi Bộ tài liệu bồi dưỡng kiến thức pháp luật, kỹ năng hòa giải ở cơ sở cho hòa giải viên do Bộ Tư pháp ban hành đến các huyện, thành, thị, đồng thời hướng dẫn Phòng Tư pháp cấp huyện tổ chức bồi dưỡng, tập huấn kiến thức pháp luật, nghiệp vụ cho các hòa giải viên.
Kết quả hoạt động của tổ hòa giải ở cở sở trên địa bàn tỉnh từ năm 2014 đến hết năm 2018 là rất đáng ghi nhận: Đã hòa giải thành 13.913/17.445 vụ, việc hòa giải, đạt tỷ lệ 79,75%. Như vậy, nếu tính mỗi vụ, việc có 02 bên tham gia thì đã có ít nhất 34.890 lượt người được hòa giải viên tuyên truyền, phổ biến kiến thức pháp luật cụ thể liên quan đến mâu thuẫn, tranh chấp, vi phạm pháp luật trong quá trình tiến hành hòa giải ở cơ sở.
Tuy nhiên, sau 05 năm triển khai thi hành Luật và các văn bản hướng dẫn thi hành, cấp ủy và chính quyền cấp cơ sở khá nhiều nơi chưa quan tâm đúng mức đến công tác hòa giải. Một số địa phương chưa chú trọng công tác bồi dưỡng kiến thức pháp luật, tập huấn kỹ năng hòa giải cho đội ngũ hoà giải viên hoặc chưa bố trí kinh phí chi thù lao vụ việc hòa giải theo Thông tư liên tịch số 100/TTLT/BTC-BTP ngày 30/7/2014 của Bộ trưởng Bộ Tài chính và Bộ trưởng Bộ Tư pháp quy định việc lập dự toán, quản lý, sử dụng và quyết toán kinh phí ngân sách nhà nước thực hiện công tác hòa giải ở cơ sở và Nghị quyết số 07/2016/NQ-HĐND ngày 8/12/2016 của Hội đồng nhân dân tỉnh quy định một số mức chi cụ thể thực hiện công tác hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Phú Thọ.
Mặt khác, trình độ hiểu biết pháp luật của đội ngũ hòa giải viên nhìn chung còn hạn chế. Hoạt động hòa giải ở cơ sở chủ yếu dựa trên uy tín, kinh nghiệm sống và kiến thức hiểu biết xã hội của hòa giải viên mà chưa dựa nhiều vào các quy định của pháp luật. Một số trường hợp, hòa giải viên tiến hành hòa giải cả những vụ việc không thuộc phạm vi hòa giải như hành vi vi phạm pháp luật phải bị xử lý hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Một số xã vùng sâu, vùng xa, vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, hòa giải viên chủ yếu hòa giải vụ việc theo kinh nghiệm sống, theo luật tục chứ chưa vận dụng pháp luật để giải quyết các tình huống cụ thể.
Để công tác phổ biến, giáo dục pháp luật thông qua hòa giải ở cơ sở mang lại hiệu quả thiết thực, chính quyền các cấp, nhất là cấp cơ sở cần cần nhận thức đúng đắn, sâu sắc và toàn diện về vị trí, vai trò và tầm quan trọng của công tác hòa giải ở cơ sở, từ đó xác định phương hướng, nhiệm vụ, chương trình, kế hoạch hành động cụ thể để thực hiện tốt công tác hòa giải ở cơ sở. Tiếp tục tuyên truyền, phổ biến các quy định pháp luật hòa giải ở cơ sở tới người dân để họ biết và chủ động sử dụng phương pháp hòa giải ở cơ sở khi xảy ra các mâu thuẫn, tranh chấp, vi phạm pháp luật thuộc phạm vi hòa giải ở cơ sở. Chủ động rà soát, củng cố, kiện toàn đội ngũ hòa giải viên định kỳ hàng năm, bảo đảm đáp ứng đủ các điều kiện, tiêu chuẩn theo quy định. Tăng cường công tác bồi dưỡng kiến thức pháp luật, kỹ năng hòa giải trong đó có kỹ năng tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật cho đội ngũ hoà giải viên. Chỉ đạo thực hiện nghiêm túc việc chi đúng, chi đủ kinh phí hỗ trợ thù lao vụ việc hòa giải, hỗ trợ hoạt động của tổ hòa giải để động viên, khuyến khích hòa giải viên tham gia công tác hòa giải ở cơ sở hiệu quả, chất lượng/.
Vũ Thành Lâm
Phó Giám đốc Sở Tư pháp Phú Thọ