Tóm tắt: Luật Đất đai năm 2024 đã thiết lập cơ chế linh hoạt hơn trong bồi thường và hỗ trợ tái định cư. Tuy nhiên, khi xem xét quy định tại Điều 98 Luật Đất đai 2024 và điều 11 NĐ 88/2024/NĐ-CP, vẫn còn tồn tại nhiều điểm chưa thống nhất và thiếu rõ ràng giữa việc "bồi thường bằng đất" và "giao đất tái định cư", cũng như vấn đề mở rộng hình thức bồi thường bằng đất có mục đích sử dụng khác. Bài viết phân tích những bất cập, nguy cơ khiếu kiện trong thực tiễn, đồng thời đề xuất hướng hoàn thiện nhằm đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của người sử dụng đất.

Tại Điều 98 Luật Đất đai 2024, có hai điểm mới đáng chú ý:

Thứ nhất, người sử dụng đất ở (cá nhân, hộ gia đình, người gốc Việt...) đủ điều kiện bồi thường thì được chọn bồi thường bằng: đất ở, nhà ở, tiền hoặc đất có mục đích sử dụng khác;

Thứ hai, việc bồi thường có thể không trùng với loại đất thu hồi, điều này là một điểm mở lần đầu tiên được quy định trong luật.

Như vậy, về hình thức, Luật đã thiết kế quy định tương đối linh hoạt và rõ ràng. Tuy nhiên, vấn đề lớn nằm ở điểm chưa phân định rõ rằng việc bồi thường bằng đất ở tại khu tái định cư có được coi là một hình thức giao đất tái định cư hay không. Khoản trống này dẫn đến nhiều cách hiểu và cách vận dụng khác nhau giữa các địa phương.

Mặt khác, Điều 11 NĐ 88/2024/NĐ-CP quy định:Chỉ khi diện tích đất còn lại sau khi thu hồi nhỏ hơn mức tối thiểu theo quy định của UBND cấp tỉnh và người bị thu hồi không còn nhà/đất khác trên địa bàn xã, phường, thì mới được xem xét bồi thường bằng đất ở hoặc nhà tái định cư.

Quy định này thu hẹp đối tượng được bồi thường bằng đất so với Luật và thiếu linh hoạt, đồng thời làm mờ nhạt ranh giới giữa:Bồi thường bằng đất ở theo Điều 98 Luật Đất đai,Giao đất tái định cư theo chương về tái định cư; thiếu thống nhất trong việc xác định: giao đất tái định cư hay bồi thường bằng đất

Khoản 1 Điều 98 quy định về hình thức bồi thường bằng đất ở, nhà ở, hoặc đất có mục đích sử dụng khác, nhưng không quy định rõ:Việc bố trí đất trong khu tái định cư để bồi thường có được coi là giao đất tái định cư không?Quyền sử dụng đất được xác lập theo hình thức nào?

Việc thiếu phân định rõ khiến nhiều địa phương mỗi nơi một cách hiểu khác nhau, dẫn tới thực tế không bảo đảm tính nhất quán trong triển khai. Hơn nữa, sự mơ hồ giữa khái niệm "bồi thường bằng đất ở" và "giao đất tái định cư" có thể ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lựa chọn, phương án định giá, hình thức cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, cũng như nghĩa vụ tài chính của người được bố trí.

Kiến nghị hoàn thiện

Bổ sung giải thích trong Luật Đất đai hoặc nghị định rằng việc bồi thường bằng đất ở tại khu tái định cư được coi là một hình thức giao đất tái định cư, nhằm đồng nhất giữa luật và các văn bản dưới luật;

Sửa đổi điều 11 NĐ 88/2024/NĐ-CP theo hướng linh hoạt hơn, không đặt điều kiện ràng buộc về diện tích tối thiểu hoặc việc còn nhà đất khác, nếu người bị thu hồi có nhu cầu bồi thường bằng đất;

Thiết lập cơ chế tham vấn và quyền lựa chọn hình thức bồi thường (tiền/đất/nhà ở) trên cơ sở đảm bảo điều kiện sống mới bằng hoặc tốt hơn nơi ở cũ – điều được khẳng định trong các thông lệ quốc tế nhưng còn thiếu vắng trong quy định của Luật Đất đai 2024;

Làm rõ hình thức xác lập quyền sử dụng đất tái định cư là bồi thường hay giao đất có thu tiền sử dụng đất – điều ảnh hưởng đến tính chất pháp lý, thời gian cấp giấy chứng nhận và quyền lợi của người sử dụng đất sau tái định cư.

Kết luận

Việc bồi thường khi thu hồi đất ở phải được nhìn nhận dưới góc độ quyền dân sự về chỗ ở, không chỉ là cân đối tài chính. Pháp luật phải tạo khuôn khổ linh hoạt, rõ ràng, minh bạch để người bị thu hồi đất thực sự có quyền lựa chọn phương án phù hợp với điều kiện sống và hoàn cảnh cá nhân. Đặc biệt, cần xóa bỏ khoảng trống pháp lý trong việc phân định giữa bồi thường bằng đất và giao đất tái định cư để đảm bảo thống nhất trong áp dụng và hạn chế khiếu kiện hành chính, khiếu nại đông người phát sinh trong thực tiễn.